TRABOINI DHE (ANTI)MISOGINIA
Nga Dr. Fatmir Terziu
Poezia dhe tërë krijimtaria e shkrimtarit, poetit dhe
kineastit të talentuar në vite, Kolec Traboini është jo thjesht një depozitim
në kulturën e gjerë e të begatshme letrare shqiptare, por një mesazh tejet i
artë në tërë lëminë e trashëgimisë. Si e tillë vepra e Traboinit meriton
respekt për disa arsye. Me vëmendjen tek respekti për këtë krijimtari le të fillojmë me radhë argumentin në analizën
tonĂ«. ĂshtĂ« sĂ« pari njĂ« dashuri dhe jo njĂ« misogini (akt urrejtje) qĂ« vjen nga
vargu dhe krijimtaria e Traboinit për seksin e kundërt. Dhe kjo dashuri brenda
dhe jashtë disa kornizave letrare të misoginisë gatuan me vetë penën e
krijuesit shqiptar mesazhin qĂ« ia lĂ« nĂ« hyrje âbedenave letrareâ tĂ« âItaka
Gruaâ ku thekson â... do mbledh tĂ« gjitha lotĂ«t e grave tĂ« botĂ«s tĂ« bĂ«j me to
njĂ« varĂ«se pĂ«r Diellin...â. Pas kĂ«tyre vargjeve tĂ« koduara vetĂ« dekodimi i tyre
kulturor është një akt që kryhet në dimensionin e respektit dhe tërë lidhjeve
me shpirt-krijimtarinë e tij artistike. Le të sqarojmë paksa lidhjen dhe
tendencën e pikës së parë, si një kundërshti, por edhe si një përdorim në vlera
tĂ« kapshme dhe tĂ« tendosura filozofike pĂ«r lidhje-jetĂ«n. ĂshtĂ« kjo lidhje dhe
kundërshti mes vetë misoginisë. Si e tillë misoginia (loja/apo nga origjinalja
nĂ« gjuhĂ«n greke mÉȘsÉdÊÉȘni) Ă«shtĂ« nĂ« thelb mospĂ«lqimi i grave, ose
urrejtja ndaj këtij seksi. Misoginia pra siç e cituam vjen nga gjuha greke, një
term që herët në poezinë greke zuri një vend dhe debat, i cili u vazhdua më tej
edhe nga poetë të tjerë dhe kritikë e analistë perëndimorë, që ndërtuan lidhje
tĂ« tĂ«rthorta mes fjalĂ«s misoginia (ÎŒÎčÏογÏ
ÎœÎŻÎ±) nga misos (ÎŒáżÏÎżÏ,
urrejtje) dhe gynÄ (ÎłÏ
ÎœÎź, grua). Pra nĂ« lĂ«minĂ« e poezisĂ« edhe pse ky person qĂ«
i rrĂ«fehet kĂ«tij termi lidhet me atĂ« qĂ« nĂ« thelb Ă«shtĂ« âse i urren gratĂ«â dhe
quhet një misoginist, në thelbin letraro-poetik ai, pra poeti ndërton një
marrëdhënie emocionale të tillë për të rrëfyer më shumë se urrejtja dhe
dashuria. Një poezi e përafërt me këtë tematikë, dhe për të ndërtuar më mirë
kuptimin dhe thelbin e saj është poezia e poetit Richard Moore. Poema e tij
âMISOGYNIST'S LOVEâ (Dashuria e misoginistit) ka marrĂ«dhĂ«nie tĂ« tilla qĂ« lidhen
me moshën, kur dashuria përkeqësohet, dhe me faktin që seksi i kundërt mbetet
njĂ« anatemĂ« mes vargut âTani ju: njĂ« person i mirĂ«!â. Dhe pastaj vazhdimi qĂ«
pason atë mes një stigme statike dhe misoginie reflektuese, të acartë
shpirtĂ«rore: âMirĂ«si, ndjenja tĂ« thella tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta/kur unĂ« isha pĂ«rgatitur
tërësisht/për një tjetër femër bandite./Unë nuk jam i sigurt që unë mund ta
duroj.â
Një poezi e tillë le dyert hapur për të kuptuar
edhe poetin Traboini, sidomos tek poezia e tij âIkja e funditâ tĂ« cilĂ«n pĂ«r hir
tĂ« kĂ«saj lidhjeje dhe pĂ«r ndihmĂ« tĂ« lexuesit po e sjellim tĂ« plotĂ«: âĂfarĂ«
Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« nuk mund tĂ« zhbĂ«het/puthjet sâmund tâi shkulim nga buzĂ«t/as tâi
ndukim nga mendja/sa kohë gjallë jemi përmbi dhe/idili ynë me ne do të
vdesë/kur rrugën të marrim për atje.../në shkofsha i pari, do kthehen në
kujtim/në imazhe dashurie që rrojnë ende.../edhe për ikjen e fundit paska një
ngushĂ«llim/puthjet qĂ« tek buzĂ«t e tĂ« dashurave le.â Siç shihet nĂ« thelb autori
nuk le shenja misoginie në këtë poezi, veç faktit që kuptohet nga filozofia e
saj mes termit tĂ« pashfaqur, simtomĂ« e ndarjeve, apo âurrejtjeveâ pa shka qĂ«
fshehin dhe herë mbulojnë e zbulojnë dashurinë dhe misogininë e autorit. Autori
zgjedh fundin të plotësojë mesazhin e tij, por edhe të japë një akt të ndjeshëm
në këtë pikë analizë.
Së dyti poezia e poetit Traboini në këtë rast është
një poezi e shkruar nga një kënd burrëror, (mashkullor), ku elementi i
ndërthortë i gjinisë karakterizohet nga dashuria dhe refleksi respektues për
të. Dashuria dhe marrëdhëniet gjinore në tërë strukturën e poezisë së Traboinit
karakterizohen nga lidhje të forta njohurish dhe njohjesh të agravuara
historike. Kjo shihet tek poezi tĂ« tilla si âKuti e vleraveâ; âVisoret e
Diellitâ etj. Tek kjo e fundit Ă«shtĂ« kjo tĂ«rthori qĂ« sjell qartĂ« mes vargut âtĂ«
marrët!/edhe Homeri mbase kështu thoshte/teksa në fantazinë e të verbërit/i përndizej
Helena e ArtĂ«/tĂ« marrĂ«t/tĂ« marrĂ«t/tĂ« marrĂ«tâ. Po tĂ« vĂ«rejmĂ« me kujdes kĂ«tĂ« fuqi
të vargut të Traboinit, të cilën e lexojmë edhe me gjuhën e kritikës shqiptare
tĂ« Jorgo Bulos (1976), kur citon se âproblemet e traditĂ«s sonĂ« letrare janĂ«
shprehje e ndĂ«rgjegjes sĂ« njĂ«sisĂ« etnokulturore tĂ« popullit shqiptarâ; me
analizĂ«n e Anton BerishĂ«s, qĂ« e sheh tek âpasionet dhe shfrimet e zemrĂ«sâ
(1978) apo edhe tek kritika e Rexhep Qosjes qĂ« e sheh kĂ«tĂ« si njĂ« âkult tĂ« sĂ«
shkuarĂ«sâ(1968). Duhet theksuar se ashtu si Bulo, Berisha, Qosja dhe mjaft tĂ«
tjerë që pasojnë kritikën shqiptare në vite, emra të tillë si Fetiu, Aliu,
Vinca, Jasiqi, Mekuli, Hoxha, Matoshi, Kraja, Kryeziu, Ismajli, Hamiti, Gashi,
Shita, Dërvishi, Gega, Jaka, Rugova, Agani, Latif Berisha, Doda, Hysa etj. kanë
pasur parasysh një fakt sublim atë që në shekullin e 17 kjo risi në
krijimtarinë Perëndimore u hap me një aspekt të ndryshimit të madh social e
cila arriti kulmin në ekzekutimin përfundimtar të mbretit Charles I në vitin
1649. Kjo krijoi një atmosferë të konfliktit që i dha shansin të përhapet më
shumë në segmente të caktuara të letërsisë së periudhës. Shkrimet e John Donne
janĂ« plot ndjesi me kĂ«tĂ« âkonfliktâ, duke shprehur e duke reflektuar me
pĂ«rmbajtjen e tyre njĂ« pamje tĂ« dashurisĂ« por dhe njĂ« analizĂ« tĂ« âgrave
radikaleâ. NĂ« kĂ«to krijime shihet edhe njĂ« shfrim me cinizĂ«m tĂ« ndryshuar nga
ajo që brezat e mëparshëm të poetëve na kishin dhënë. Kështu nga analistët
krijimtaria e John Donne, sidomos ajo që lidhet me fenomenin e dashurisë është
parë si e devijuar shumë nga filozofia mesjetare e dashurisë, e cila kishte
qenë e shprehur në poezinë e dhënë nga sonetet e gjigantëve të tillë poetik si
Sidney dhe Petrarka.
Pa u zgjatur në këtë lidhje historike, por pa vënë
itinerar ndjesor apo ngjashëm kundrinues, tërë aspekti që lidhet me shfaqjen
simbolike të dashurisë së poezisë maskuline të Traboinit dendet mes vargjesh të
tilla âPlasa tâi bind miqtĂ« e mi piktorĂ«/se shqiptarka e ItalisĂ«/ka sisĂ«t mĂ« tĂ«
bukura nĂ« botĂ«/e se Udha e QumĂ«shtit zĂ« fill/nĂ« thithkat e saj...â (SisĂ«t a
Anave); nĂ« poezi tĂ« tilla si âI dashuruar me njĂ« karficĂ«â; âTundimet e CircĂ«sâ
etj. Kështu një shembull i qartë i universalizimit të dashurisë është parë në
"Maria LaforĂ«t" me vargjet e saj âmendo pĂ«r njĂ« çast tĂ« mos kishte
Marie,/përtej të tashmes do të kish veç pikëllim/çdo mëngjes më me gëzim
zgjohemi/kur shpresojmĂ« me Marien tĂ« kemi takim...â Ne shohim njĂ« marrĂ«dhĂ«nie
shumë më të balancuar të shprehisë së dashurisë dhe fuqisë saj tunduese, por
edhe ndjejmĂ« emocionet nga kĂ«ndi maskulin edhe nĂ« vargje tĂ« tilla si âPasioni
për të gjetur nëpër më botë më treti/amëlsia e flladit, çdo mëngjes e
mbrĂ«mje/mĂ« ngjall shpresĂ«n/se njĂ« ditĂ« do tĂ« dalĂ«sh prej detit...â (PĂ«r njĂ«
nimfë ëndërroj).
Emocionet e Traboinit janë përshkruar shpesh duke
përdorur imazhet sezonale, me të shpeshta kontraste midis të nxehtit dhe të
ftohtit, midis asaj qĂ« autori e quan âPĂ«rrallĂ« nga koha e rinisĂ«â: âtek rrinim
nĂ« muzg, tĂ« dy shtrirĂ« mbi bar/tek liqeni i TiranĂ«s tĂ« brendshmet mâi la/e iku
e xhindosur nĂ«pĂ«r natĂ«n me erĂ«...â.
Shpeshherë Traboini, dhe kjo është pika e tretë,
krijon një ton shumë ironik, në të cilën ai shkund dhe sintaksën më të fortë të
gjuhës, dhe shkërmoq mendimet veç e veç, për të dhënë imazhin e atyre idealeve
tĂ« ndĂ«rtuara kallp. Poema âĂamja e bukurâ fillon me, âZura mike njĂ«
belhollë/çame e bukur nga Filati/zgjuar ëndrash, ik mes klithmash/përmes
flakĂ«sh edhe zjarrit/â duke na dhĂ«nĂ« kallpin e âZervas kur u erdh tek prakuâ
dhe kur me âplumb vriste fĂ«mijĂ«â...
Por kryesore dhe tejet e rrëndësishme është forca
e vargut të Traboinit tek perspektiva me të cilën janë parë gratë në poezinë e
tij. Poezia e tij ka detajuar dhe nga detaji i saj e ka shkurtuar distancën e
akullt me të cilën gratë shihen dhe konceptohen nga elementi mashkull. Por në fakt
(nga një perspektivë moderne), kjo çon shpesh në pasazhe dhe ndjenja të cilat
mund të përshkruhen si lidhje misoginistike. Spektrit të opinioneve të tij
poetike, megjithatë, duket se i është afruar një gjuhë me një gamë të lakueshme
që rreket mes mishërimit dhe barazisë inekzistente të dashurisë. Traboini në
mjaft poezi tĂ« tilla si âTrillet e ngjizjesâ apo âHymn klithmĂ«sâ, e vendos
objektin e dashurisĂ« mbi njĂ« piedestal tĂ« lĂ«vizshĂ«m si nĂ« âlumenjâ apo edhe tek
âkoha jonĂ« sizifianeâ. Por, Traboini nĂ« njĂ« kĂ«nd tjetĂ«r ridimensionon me njĂ«
kthesë të fuqishme tipike të vargut të tij deri në përshkrimin më të fuqishëm
figurativ poetik didaktin e normave shoqĂ«rore. âFjalĂ« pa fundâ apo edhe âZogjtĂ«
e shiutâ janĂ« metafora tĂ« fuqishme qĂ« pĂ«rmbyllin deri nĂ« efektin mĂ« tĂ« plotĂ«
këtë marrëdhënie intuitive të vargut në perspektivë.
E kam theksuar edhe më parë në analizat e mia për
poezinĂ« e kĂ«tij poeti, se âpoezia e
Traboinit shkon tek syri i lexuesit e stolisur, dhe jo e mbingarkuar, e
zbukuruar pĂ«r tĂ« nusĂ«ruar...â (Terziu, 2009). Por me sa duket nĂ« kĂ«tĂ« ânusĂ«rimâ
fjala që lidh shpirtin poetik dhe vargun tipik të Traboinit në një fushë të
begatë e të plortë delikate është më shumë se respekt, një përkushtim.