Semantika lëvizëse e poezisë së Kolec Traboinit- nga Anton Gojçaj

 

SEMANTIKA LËVIZËSE E POEZISË 

 SË KOLEC TRABOINIT

(Kolec P. Traboni, “Nirvana”, poezi, Panteon , Tiranë - Washington DC, 2024) 

 
Shkruan: ANTON GOJÇAJ


I. Nirvana lirike

Tri asociacione më shkuan nëpër mendje në takimin e parë me titullin e vëllimit më të ri dhe, tash për tash, të fundit, NIRVANA, të shkrimtarit Kolec Traboini: 1. Koncepti apo nocioni religjioz budist, 2. grupi muzikor amerikan homonim i themeluar rreth dekadës së fundit të shekullit XX dhe 3. Poezia me të njëjtin titull e poetit serb në kapërcyell të shekujve XIX-XX, Vladislav Petković Dis, të cilën rastësisht e kisha lexuar pak kohë para këtij libri. Zgjidhjen e trilemës e gjeta në tekstin hyrës, ku vetë autori e shpjegon titullin e librit. Kuptova se asociacioni im i parë ishte më i afërti me qëllimin e autorit. Asociacioni im i tretë ishte i paqëlluar, sepse në tekstin hyrës autori përmend poezinë e poetit Çarls Bukovski (Charles Bukowsky). Pa u marrë me krahasimin e njërës poezi me tjetrën, të njërës nirvanë me tjetrën (“Nirvana” titullohet poezia e parë në këtë vëllim të Traboinit, ashtu siç titullohet edhe një poezi e Bukovskit), të opusit të shkrimtarit shqiptar me opusin e shkrimtarit amerikan, ashtu “në këmbë”, vetvetes i shtrova pyetjen retorike - mos vallë përkimi mes dy autorëve ka të bëjë me faktin se të dy kanë provuar ferr-parajsën e jetës tokësore, dhe, kur arritën në një pikë (gjendje) moshe të caktuar, nëpërmjet vargjeve duan të përcjellin energjinë çliruese dhe të vërtetën e tyre për rrugëtimin e jetës dhe kuptimin e saj (?)... Autori shkon edhe më larg në tekstin sqarues vendosur në fillim, kur thotë se nirvana “ka të bëjë me fashitjen e zjarrit të brendshëm njerëzor“. Përsëri bëra një monolog: si mund të jetë poezia lirike pa zjarrin e brendshëm? Dhe: ç' lidhje ka lirika me “nirvanën“? Pastaj vazhdova leximin e fjalëve të autorit: “nocioni filozofik Nirvana dhe procesi i krijimit poetik kanë të përbashkët lirimin e brendshëm dhe rilindjen e mendimit” dhe se nirvana në këtë libër është një metaforë poetike që mund të nënkuptojë “Gjithçka që ka të bëjë me botën njerëzore, që del nga zemra dhe e këndon shpirti”. Nëse kushtimisht pranojmë se nirvana këtu është një metaforë, atëherë, në këtë tekst poetik, në interpretimin tim, ajo është metaforë për urtësinë e pleqërisë.


II. Reflektime gjatë leximit

Këto vargje nuk u shkruan vetëm për hir të artit (L'Art pour l'art), domethënë vetëm për plotësimin e nevojave estetike të lexuesit, por synojnë edhe rilindjen e mendimit. Sikur thonë: lexo dhe mendo për ato që lexon! Lexim-zbërthimi i poezisë bazohet te nocionet teoriko-letrare të gjinisë, llojit letrar, vargut, figurës poetike dhe në shumësinë e kuptimeve që ofron teksti poetik - në interaksion me aftësitë perceptuese të lexuesit, të cilat janë pakashumë të ndryshme nga qëllimet e autorit dhe po ashtu nga potencialet semantike të tekstit poetik. Një lexim, apo një lexues, nuk mund t'i ezaurojë të gjitha shtresat kuptimore dhe përbërëse të tekstit letrar, mbase i njëjti lexues në çdo lexim të ri të njëjtit tekst poetik zbulon diçka të re, që nuk e ka vërejtur në leximin e mëparshëm. Teksti mbetet i njëjti, përjetimi i leximit vazhdimisht ndryshon, plotësohet... Apo, siç shprehet subjekti lirik:

“Edhe këndvështrimet ndryshojnë,
bashkë me njeriun”
                     (Mos u fshih si diell prapa reve)

Për të mos u keqkuptuar, ka disa tipare, porosi bazike, thelbësore që paraqiten si konstanta në secilin lexim, por këto konstanta në çdo lexim/lexues të ri vijnë duke u mbindërtuar me rrezatime kuptimore të reja.
Teksti poetik e ka unin e vet, i cili sikur i thotë unit të lexuesit: do të them atë që ti (lexues) mund të kuptosh nga fjalët e mia! Lexuesi interpretues, ndërkaq, kur publikon përshtypjet e leximit të një teksti letrar brenda konvencave të llojit letrar dhe në kuadrin e mjedisit letrar e kulturor të caktuar, njëkohësisht legjitimohet kush është vetë si lexues/interpretues. Kur ai vlerëson tekstin e tjetrit edhe vlerësimi i tij (mund të) interpretohet prej të tjerëve. Interpretuesi zgjedh për çka do të flasë, çfarë ka vërejtur gjatë leximit dhe mendon se duhet thënë. Sado i përgatitur të jetë në aspektin profesional dhe sado kulturë leximi të ketë, nuk mund t’i regjistrojë të gjitha domethëniet dhe veçoritë e tekstit letrar. Diçka vazhdimisht mbetet e fshehur, i ikën edhe lexuesit të stërvitur dhe kompetent. Sepse kuptimet e mesazheve në një vepër artistike vazhdimisht transformohen, në kohë dhe hapësirë. Një tekst poetik nuk përjetohet njësoj në cilëndo kohë dhe në cilindo vend.
Në vargjet e Traboinit forma nuk e determinon përmbajtjen, por përmbajtja është po aq e rëndësishme, në mos edhe më shumë, se forma.


III. Semantika lëvizëse

Që në vargjet e para të librit subjekti lirik njëkohësisht pohon e mohon ndarjen e kohës dhe vendit, së vërtetës dhe fjalës, materies dhe shpirtit, ekzistencës dhe hiçit, dëshirës dhe zhgënjimit, gjumit (ëndërrimit) dhe zgjimit, ditës dhe natës... sikur dëshiron të sugjerojë se fshehtësia e ekzistencës është e pakapshme. Ashtu si elektroni që në raport me vrojtuesin gjithmonë lëviz, edhe rrezet semantike të tekstit poetik lëvizin në raport me lexuesin. Për subjektin lirik nirvana është pikëvrojtim i ndarjes, që mund të jetë edhe lidhje, varësisht nga këndvështrimi i perceptuesit. Imazhi poetik fillimisht ravijëzohet në formën e një konkluzioni abstrakt-antitetik: 

"Trishtimi im je ti,
se nuk je atje ku thua ndodhem” 

                    (Nirvana)

duke përçuar atmosferën e një spostimi të papërcaktueshëm, si dhe praninë e mungesës, zbrazëtisë…:

“se dorën zgjas e nuk të prek,
se kur zgjohem s’je aty,
ku fle me ty e me ty zgjohem,
kur nata vjen e dita bie“
                     (Nirvana, f. 10)

Subjekti lirik, duke qenë një “sajesë” letrare, nuk ka moshë, mirëpo porositë e tij tregojnë për një eksperiencë të pasur, janë frute të një rrugëtimi të gjatë në kohë dhe hapësirë, me aventura dhe sfida, dhe i adresohen një lexuesi para të cilit është jeta ose që akoma gjendet në mes të saj. Subjektit lirik shpesh na parafytyrohet si një alter ego e autorit, ndërsa retorika e tij bind edhe kur flet për paqëndrueshmërinë dhe relativitetin e gjithçkasë, pra edhe të kuptimit të këshill-dhënies, sepse flet si dikush që i ka përjetuar vetë të gjitha, si dikush që e ka kapërcyer lumin e jetës. Mesazhet e tij nuk janë monotone as atëherë kur priren kah moralizimet, kur janë konvencionale, “locus comuni” - vende të përgjithshme, si vargjet që përsërisin urtinë e moçme se njeriu më së shumti mëson nga pësimet:

"Asnjë mësim në botë
më shumë se përvoja e pësimeve
nuk ka vlerë”
                     (Gjithçka ose asgjë).

Gjuha poetike këtu synon qartësinë dhe plotninë e mendimit. Nuk sforcohet mendimi për hir të figurës, por as figura nuk është veç stolisje e mendimit. Ato shkrihen natyrshëm, gati pavrejtshëm në njëra-tjetrën, me masë dhe me shije.
Ka thellësi, por kjo thellësi nuk jepet me ngjyra të errëta, madje as kur përhapin tone melankolie, përkundrazi, edhe atëherë janë të kthjellëta pa humbur në thellësi. Porositë nuk “fshihen prapa diellit”, nuk janë të mbështjella me konstruksione të rënduara sintaksore as të mbyllura me dry, hapja e të cilit kërkon çelës të saktë, por është e hapur për një komunikim letrar, ku arti flet si art e lexuesi si lexues. Transparenca e mendimeve në poezi nganjëherë mund të jetë po aq provokuese për ta zbërthyer sa edhe poezia e ashtuquajtur “hermetike”.
Disa sekuenca “narrative” në këtë libër, po të shtriheshin në rreshta do të dukeshin si prozë e mirëfilltë. Ato janë poezi në radhë të parë sepse autori i ka vendosur në një vëllim poetik dhe në vargje. Është thënë se nganjëherë edhe Homerin e zë gjumi (aludohet në pjesët më pak të arrira artistikisht, brenda një vepre letrare me vlerë). Në këtë kontekst mu kujtua edhe deklarata e njohur e poetit klasik romak, Ovidit, se gjithçka që ka tentuar të shkruajë ka qenë varg. Mirëpo, edhe këto vargje, që po ia nënshtroj kritikës, të bëjnë për vete me thjeshtësinë dhe modestinë e vet, pa pretendime për të thënë gjëra të padëgjuara, si shfryrja e një të panjohuri në tavolinën pranë, në ndonjë kafene, që shqipton pa sforcim një sintezë filozofiko/poetike konvencionale, por të vulosur nga përvoja e jetës:

“Një kafe qenka jeta e një njeriu
ku vjen e shkon mendimi
si retë në qiell përmbi amshimin”
                      (Kafeja).


IV. Atdhe është dashuria

Muza e Kolec Traboinit është Erata. Askund nuk është më i zhdërvjelltë, më i natyrshëm, më vetvetja se në vargjet e dashurisë... Mund të duket një gjykim imi subjektiv, por lirika e tij me motive erotike meriton më shumë vëmendje nga lexuesi shqiptar, nga studiuesit e letërsisë, nga hartuesit e antologjive të panumërta të poezisë shqipe, por dhe nga juritë që vendosin kujt t'i ndahen çmimet për veprat letrare më të mira. Për subjektin lirik (alter ego i poetit) dashuria është vlera më e madhe e jetës:

“Pra, thënë ndryshe,
ato relieve që quhen atdhe,
nuk janë asgjë
pa atë që quhet dashuri.

Atdheu është atje
ku është Dashuria!
Pa dashurinë, atdheu
nuk vlen asnjë lek!”
                     (Autobiografike)

Kolec Traboini për moshës madhore që ka, në sytë e mi, i plotëson kushtet të quhet senator i lirikës së sotme shqipe, anipse se subjekti i tij lirik ka energjinë dhe shpirtin lozonjar prej një djali të ri. Është pikërisht ky bashkëdyzim i dashnorit gjithmonë të ri dhe urtakut në moshë që individualizon subjektin lirik :

“Ishte zjarr që digjej
e nuk ishte përrallë,
eshka mbetet eshkë
e stralli mbetet strall”
                     (Qumësht e mjaltë)

apo:

“Fundja ku ka atdhe
më të bukur,
më të mirë,
më besnik
se ajo që të do
dhe epohet mbi ty
si valëzat e detit?”
                     (Autobiografike, Poemë)

Në këto poezi zjarri nuk është fashitur përfundimisht, akoma nuk është vetëm kujtesë apo vetëm koncept abstrakt. Kolec Traboini, duke qenë poet, e ka vështirë të sillet e predikojë si “Budë”, ndërsa “licencia poetica” ia lejon të dalë jashtë përkufizimit strikt budist të nirvanës, për arsye se:

“Kohë për të dashur
nuk është veç rinia,
qumësht e mjaltë pikon
gjithmonë dashuria!”
                     (Lëreni erën të fryjë) 

V. Disa vjersha që vlen të përmenden...

Me motivin jo të shpeshtë, futurist - distopik, në letërsnë shqipe veçohet poezia me titullin “Under control”. Aty subjekti lirik ngreh shqetësimin për fazën aktuale të civilizimit gjegjësisht zhvillimet e fundit shkencore, sidomos në fushën e gjenetikës. Poezinë e karaktetizon ndjenja e frikës për të ardhmen e njerëzimit dhe të artit. Dikush synon të kontrollojë gjithçka:

“Do ta bëjmë zap natyrën,
gjithçka Under Control”
                     (Under Control)

Kjo rrugë çon në një botë të panjohur, tjetërfare nga kjo jona, ku dikush i jep vetes të drejtën t’i injorojë parimet milionavjeçare të evolucionit apo të ulet në fronin e Zotit, duke krijuar një botë sipas planeve të tij/tyre, përmes shartimit të llojeve dhe specieve, ku madje “Nuk do të ketë femra, /as meshkuj”, ku “fëmijët do lindin pa seks” dhe :

“Kësisoj dhe njeriu
do të krijohet në laborator,
pa erë dhe pa shije, një copë mish pa formë”.

Pra, po afrohet një botë pa dashuri, me njeriun gjenetikisht të përpunuar që “të mos e riprodhojë vetveten”, ku edhe statusi ose vendi i artit vihet në pikëpyetje:

“Ndërzejmë bilbilin me sorrën,
do të kemi një sorrë që këndon,
do të kemi një bilbil që çirret
e bota nuk do ketë dallime”.
                     (Under Control).

Kjo gjë tani nuk është vetëm një shqetësim për atë që mund të ndodhë në një të ardhme të largët, pasi zbatimi i atij plani veç ka filluar... dhe lexuesi pashmangshmërisht pyetet: ku do ta çojë njerëzimin dhe botën kjo rrugë?
Një përjetim të veçantë të jep poezia “Helena e Trojës“ në të cilën, duke përsëritur disa fakte për gruan që u bë shkak i luftës së Trojës, nxisin reflektime subtile mbi të bukurën në botë, mbi tentimin e ndonjë individi mendjeshkurtër për t'u bërë veç ai pronar i saj - si Menelau që “mendoi i gjori se tashmë e bukura vetëm atij i përkiste”, pa e kuptuar se „Bukuria s’mund të / ishte as skllave, as pronë / ta zotëroje përgjithmonë” dhe se ajo nuk mund të vritet, as të zhduket, madje as të fshihet, por vazhdon të jetojë si “një vajzë, a grua që rrezaton dritë”:

“Në botë ka 3000 vjet që shfaqet,
herë në një vend e herë në një tjetër,
ca thonë për këtë luftërat
kurrë nuk reshtën.
Askush pa ditur të vërtetën”
                     (Helena e Trojës)

Të gjitha gjërat e bukura në jetë ikin, lëvizin, ashtu edhe arti, përjetimet dhe semantikat e tij.
Në poezinë “Trupi dhe mendja” nëpërmjet një dialogu të gjetur përshkruhet, pak me humor e pak me keqardhje, se si ndërrojnë prioritetet (kush sundon) në raportin e shpirtit me trupin, së dëshirueshmes dhe të (pa)arritshmes.
Pothuaj në çdo libër të këtij autori, është i pranishëm motivi i vendlindjes, në këtë rast Traboini i Hotit – të cilin subjekti lirik e quan vendlindje, megjithëse në realitet ky fshat nuk është vendlindja e tij, por e babait të tij, kështu që kemi të bëjmë me një vendlindje mitike:

“Në gjenezë unë jam
asgjë më shumë se
një copë gur nga
vendlindja
e të parëve të mi,
rrokullisur nga
mali i Traboinit.
                     (Autobiografike)

Subjekti lirik ndonëse thotë se gjendet në Amerikë (Arlington, Boston...), vendin më të zhvilluar dhe më të pasur të botës, vuan për t’u kthyer aty ku dikush dikur (në kohë mitike) i pat luajtur gurët prej vendit... duke na kujtuar thënien e lashtë se guri rëndë peshon në vend të vet. 

V. Përfundim i papërfunduar

Në qoftë se, kur i mbyll kapakët e librit, lexuesi/interpretuesi ndihet i plotësuar, pa marrë parasysh të gjitha pasiguritë dhe dilemat që ka lidhur me zbërthimin e porosive, dekodimin e tekstit, atëherë ia ka vlejt koha e kushtuar. Leximi i kësaj poezie të lë shijen e një përjetim estetik të mirë, por edhe refleksiv. Subjekti lirik i poezisë së Kolec Traboinit është një bashkëbisedues interesant, me shumë talente dhe kulturë. Kjo poezi vazhdon të bashkëbisedojë me lexuesin edhe pas përfundimit të leximit.