🟥 Silueta të profilit në ikje - nga Anton Gojçaj

SILUETA TË PROFILIT NË IKJE

- Mbi krijimtarinë poetike të Kolec Traboinit-

 

Shkruar nga ANTON GOJÇAJ
                    Podgoricë

                     

Krijimtaria poetike e Kolec Traboinit mund të shijohet edhe e shkëputur nga të dhënat për biografinë e autorit, mirëpo nëse lexuesi është i njohur me to, ajo bëhet më e kuptueshme dhe mund të vlerësohet më drejt. Ky këndvështrim “pozitivist” është i justifikueshëm për disa arsye: e para, sepse Koleci është biri i Palok Traboinit, bashkëluftëtarit të Dedë Gjo Lulit dhe autorit të poemës historike “Lufta e maleve”; e dyta, sepse Koleci që student (1973) botoi librin e vet të parë (me tregime),  për të cilin pat marrë çmimin inkurajues në konkursin kombëtar të letërsisë dhe arteve, librin e radhës me përmbajtje letrare artistike, një përmbledhje poezie, e botoi vetëm në vitin 2002, domethënë rreth 30 vjet më vonë. Pastaj, brenda vetëm një dhjetëvjeçari, 2002-2013, lexuesve u dha madje dhjetë përmbledhje me poezi. Akumuloi një kohë të gjatë, për të “eksploduar” në moshë të pjekur. Mund të jetë që periudha e diktaturës nuk ishte ambienti i duhur për ta zgjuar talentin e fjetur, apo ndoshta poeti nuk dëshironte të shkruante sipas diktateve dhe modeleve (të imponuara) të kohës - qoftë edhe duke dhunuar dhuntinë e vet. Pas rënies së diktaturës, njëzet vjet brodhi gjithandej, në mërgim, në kërkim të “Atdheut” të ri për familjen e vet. Familjes, pas një odiseje shumëvjeçare ia gjeti çerdhen e re, në SHBA, por vetë u kthye në “Itakë” - Shqipëri. Vitin e fundit Traboini botoi dy përmbledhje të reja. Njëra, që nga titulli “... E kam atdheun tek porta” paralajmëron disponim refleksiv, kurse tjetra “Dashuri” kumton një tematikë klasike, por gjithmonë aktuale, atë të dashurisë...

.   .   .

1. Zëri i brezit të të arratisurve

(“ ... e kam Atdheun tek porta”, poezi, Tiranë-Boston 2013)

 

Të dhënat nga ballina e librit që në tekste letrare dikush i quan elemente paratekstuale, në rastin e vëllimit “... e kam atdheun tek porta”, kanë peshë semantike specifike, pasi pjesa e dytë e emrit - TRABOINI - është emri i vendlindjes së lindjes së të atit të autorit, fshat ky që ndodhet jashtë kufijve të Shqipërisë, kurse titulli të cilit i mungon kryefjala, sikur simbolizon një identitet të përgjysmuar, në lëvizje, prej nomadi... Ligjërimi i folësit lirik në këtë vëllim mund të konsiderohet tipik për marrëdhënien e shqiptarëve të periudhës postkomuniste me atdheun, të cilët u shkapërderdhën në të gjitha drejtimet dhe anët e botës, në kërkim të një jete ndryshe larg tij dhe që, në tokën ku kanë lindur kthehen, kryesisht, vetëm herë pas here (për pushime) dhe përkohësisht. Kolec Traboini, me këtë libër, është zëri i brezit të të arratisurve (apo që të mos ketë konotacion pezhorativ: shpërthyesve të kufirit të vdekjes dhe izolimit) –

 

“Ishin vitet ‘90,

koha e ikjes së madhe

koha e shpresës së thyer në njëqind xhama

me dritaret e shtëpive të shqyera e vatra pa zjarr

ikja ishte një shkëndi shprese në lugina e male.”

(Requiem për ëndrën e vrarë)

 

Fjala “Atdhe”, në këto poezi, pa e humbur kuptimin e parë nga fjalori, gjeneron nuanca të reja semantike pandërprerë, si një “konstantë e ndryshueshme”, në varësi nga motivi apo disponimi i çastit i folësit lirik, duke i dhënë lexuesit një spektër të pasur konotacionesh dhe emocionesh, që karakterizohen, si gjithë poezia e këtij autori, me një shkallë të lartë komunikativiteti, ku çdo varg është i denjë për një meditim të gjatë.

 

Atdheu është atje ku ngjizet dashuria

por edhe atje ku mbi varre rëndon një gur

mbi kokën e gjysh-stërgjyshërve, edhe atje

ndodhet Atdheu që s’harrohet kurrë.

(Fëmijët tek pragu)

 

Odiseja e folësit lirik, alias autorit, pas arratisjes dhe bredhjes shumëvjeçare, nënkupton edhe kthimin në “Itakë”, si dhe zhgënjimin e shumëfishtë të tij me realitetin që gjen aty:

Në rrafshin psikologjik -“U ktheva në atdhe nga dhera të huaj/por jeta nuk u ktheka përsëri”;  Në rrafshin filozofik:“Sepse asnjë gjethe që rrëzohet/para syve tanë në qiejt e kësaj fundvere”/ nuk është e mundur të kthehet/ sërish në degë; Në rrafshin social-politik (pezmi i poetit të pakënaqur me gjendjen në Atdhe arrin kulminacionin duke shpërthyer përmes një name monumetale të realizuar me një patos të theksuar dramatik): “Unë votën time do ta shes/ se nuk kam bukë për drekë e darkë./ Heu..., ju vraftë Zoti me rrufe/ për fukaranë të marri hak.”

Vjersha me titullin “Ma vodhën Atdheun” qëndron në vazhdën e traditës më të mirë të poezisë sonë satirike, në shëmbëllim të satirikës së P. Gjergj Fishtës, Ali Asllanit e ndonjë tjetri. Intonacioni i rreptë, që del nga zjarri i zemrës, drejtpërdrejt dhe pa latime të tepërta stilistike, u bën gjëmën “hajdutëve e kopukëve” që Atdheun e infektuan me virusin e tëhujasësimit dhe shuarjen edhe të atyre pak shkëndijave të idealizmit patriotik që mbijetuan katrahurat historike, me pasoja gati apokaliptike për shëndetin e identitetit kombëtar dhe kulturor të shqiptarëve.

 

Trumbetojnë lirinë që s’e kemi

demagogët tanë kokëtrashë

kinse nuk e dinë se nuk ka liri

atje ku nuk ka as bukë të hash

Nuk ka liri kur je i papunë

nuk ka liri kur nuk ke shpresë

i mbetur në mes udhëve në mjerim

njeriut s’i mbetet veç të vdesë.

(...)

Ma vodhën Atdheun kur ika

ma vodhën Atdheun si të mos ish

erdh koha të ndjehem i huaj

në vendin tim kur u shfaqa sërish

(...)

Tani jam si një pellazg pa vendlindje

një shqiptar mërgimtar - pa Shqipëri

e vetmja strehë ku mund të vë kokën

është një vrimë miu me emrin shtëpi.

Sepse, o Zot, çdo gjë mbi këtë dhe

në këtë tokë ku farë urrejtjeje mbollën

ca qen bir qenësh të vendit tim

ma shkatërruan, ma vranë, ma vodhën.”

 

Tonet refleksive të gërshetuara me mllefin e poetit, lexuesve u ofrojnë një tryezë të shtruar me begati idesh, emocionesh, shfryrjesh, pasioni..., që e kompensojnë në kuptimin e plotë të fjalës kohën që ua marrin atyre. Një njohje (iluminim) të llojit të veçantë folësi lirik artikulon në momentin kur duke iu drejtuar pasardhësit të vet, Matteos së vogël, i cili jeton në Boston, shprehet:

 

“Ne jemi shqiptarë, malësorë, bijtë e Hotit,

Ti tashmë i përket një kombi tjetër

Por të gjithë popujt janë bijtë e Zotit!”

(Mirëdita Matteo!)

 

Në libër ka motive anti-politike lidhur me statusin e artit në shoqëri (Shi e ngricë për bilbila, Rruga e pluhurit, Engjëjt i vrasin, Gazeta botoi shkrimin tim për atdheun, etj.), motive ambientaliste (Pallate pa diell, etj. ), vargje të angazhuara kundër dukurisë së trafikimit të qenieve njerëzore, sidomos të femrave (Vajza e semaforëve), çka arrin kulminacionin në krahasimin antiheroik e “migjenian“ - “Atdheu si një trup prostitute“, madje edhe meditime interesante për globalizmin (Kur bota të jetë një Itakë).

.   .   .

2-Dehje vjeshte

(Dashuri, poezi,Tiranë-Boston 2013)

Kolec Traboini me krijimtarinë e vet poetike në dy deceniet e fundit përmbys disa stereotipe, të cilat reflektohen në përmbajtje, cilësi dhe kuantitet.

Ai ndryshon nga shumica e shkrimtarëve të tjerë për faktin se në portën e letërsisë hyri me një libër me tregime, në moshë të re, kurse njëzet vjet më vonë vazhdoi me poezinë. Zakonisht ndodh e kundërta, fillohet me poezi e pastaj kalohet në prozë. Paragjykimi tjetër që thyen ai ka të bëjë me cilësinë: thuhet shpesh se poezia më e bukur për dashurinë shkruhet në moshën e re. Traboini vargjet më të mira për dashurinë, i shkruan në vjeshtën e jetës. Dhe jo vetëm se shkruan mirë për dashurinë, por shkruan edhe shumë. Në gati secilën përmbledhje të tij motivi i dashurisë mbizotëron.

Libri në fjalë është një përzgjedhje e poezive të dashurisë nga gjithë krijimtaria e tij e deritashme.

Është një poezi joshëse, e cila lexohet me ëndje, që s'ka nevojë për zbërthime të mundimshme kuptimesh. Është e vetinterpretueshme, e plotë, e përmbyllur në vete, me një fjalë – e vetëmjaftueshme. Dhe asnjëherë hermetike.

Poeti, ndihet i përfshirë nga tallazet e dashurisë, çka e përjeton si një dalldisje që sfidon racionalen dhe kohoren:

 

Kjo dehje vjeshte keq na zuri

Si gjeth mbi gjeth të dy na vuri

Me ditë e netë krejt u harruam

Si frut me frutin dashuruar.

(Kjo dehje vjeshte)

 

Epshi për ta shijuar të bukurën e re, adhurimi i saj, akoma nuk është fikur, pavarësisht trashjes së vazhdueshme të stivës së kalendarëve, një qëndrim mashkullor ky që ma kujton Çarls Bukovskin (dallimi mes tyre është se Traboini shmang banalitetet dhe vulgarizmat dhe është paksa më eterik), mirëpo ligjet e fizikës dhe mosha njeriun e vënë përballë problemeve të pazgjidhshme:

 

Si vallë s'u gjend ende një shpikje

moshës t'i kthejë rininë e parë

se shpirti që më fut në ngasje

më thotë: ke mbetur si një djalë.

(...)

I vu udhëtarët në ëndërrime

dhe unë përhumba në fytyrë të saj

me një dilemë që kurrë s'gjen zgjidhje

-Këtë moshë më dysh si mund ta ndaj?

(Një vajzë në Torino)

 

Mosha e poetit përcakton edhe perspektivën e folësit lirik, në ligjërimin e të cilit ka shpesh reminishenca drithëruese për kohën e shkuar: „ndaj shkoj herë pas here në motin e shkuar /të kërkoj çfarë sot nuk e gjej mjerisht.“

Fëmijëria dhe rinia e hershme lënë gjurmë të pashlyeshme në shpirtin e njeriut, çka shprehet fuqishëm edhe në krijimtarinë e Traboinit. Në vjershën “Dashni në kohën e kolerës“, që aspak rastësisht ta sjell në mendje titullin e romanit të njohur të G. G. Markes-it, kujtohet me mall koha e rinisë, e cila edhe pse në rrethana “kolere” arrin të prodhojë çaste të paharrueshme, të cilat pas shumë vjetëve shpërthejnë në trajtën e shkëndijave të një nostalgjie përvëluese. E gjitha kjo jepet si një tabllo e cila, për rrezet semantike dhe emocionale që përmban, e kapërcen, por nuk e zhduk, motivin bazik:

 

Oh, rinia jonë e varfën

deri tek vështrimi, më tej drithërima

dhe orgazma cfilitej brenda vetes

diktatura, polici, dhuna, frika

burgu, internimi, ndalimi

ia troshiste epshet njeriut

që bante dashni veç me sy

dashni pa buzë, pa gji, pa kofshë

dashni në eter, pa mish e kocka

ne djemtë e rrugës Badra...

 

Në linjën e kujtimeve të dashurisë është edhe mësimi që heroi lirik mori nga jeta, e të cilin ia përcjell lexuesit: kujdes nga mbivlerësimi i vetes dhe nga krenaria e tepruar, sepse në lojën e dashurisë nuk durohet mendjemadhësia, ndërsa tentimi për

të luajtur, deri në nënshtrim, me ndjenjat e partnerit, ndëshkohet:

 

Thash se ish e imja krejt

se ne bashkë kishim fjetur

po ajo gjeti një tjetër

puth ajo e nduk ai.

Mendoja do vriste veten

tragjikisht në dashuri

po ajo gjeti një tjetër

puth ajo e nduk ai.

(Rri e shoh një re në qiell)

 

Veçantia e kësaj lirike është se dashurinë nuk e pranon vetëm si relike të kujtesës nga koha e rinisë, por e kërkon në mënyrë aktive edhe në çastin e shkrimit, anipse në vjeshtën e jetës. Vazhdimisht përsiat për atë temë, shtron pyetje dhe përgjigjet, duke mos e humbur ngrohtësinë dhe besimin në kuptimësi:

 

Ajo çfarë ndjejmë, një shkëndi

që ende shpreson të ndezë zjarr

ty ende trupi të ka eshkë

e mua mosha më ka strall.

(Me kitarë në breg të detit)

 

Bëhet fjalë për një lirikë pjalmuese, në vokabularin e së cilës frekuentojnë shpesh afshet, epshi, seksi, zjarret, puthjet, buzët, zemra, poleni, prushi, flakët, kofshët, vithet, sytë, flokët, por sidomos gjoksi. Gjoksi është kryefjala e këtij libri, që shfaqet në trajta (edhe si sinonim dhe sinekdotë) të ndryshme: gjinjtë, sisa, cica, thithka, supi... Kjo mund të interpretohet me lidhjen “simbiotike” të kënaqësisë erotike që mashkulli gjen në gjinjtë e gruas dhe me semantikën tragjike të Rozafës, që mëkon fëmijën me “tamël guri”, që shton një shtresë të re psiko-emocionale nëse dihet se Shkodra është qyteti i fëmijërisë së poetit.

 

Qysh kur vumë themelet e qytetit mbi gjinin

e bardhë të një gruaje

me këtë simbiozë sizmike kemi lindun.

(Simbiozë shkodrane)

 

Librin e shquan një melankoli e ëmbël, të cilën e shpreh mashkulli para të dashurës së parafytyruar, që herë është e pranishme, e herë mungon, kështu që edhe poezia mund të kuptohet si një parabolë e udhëtimit të një “Uliksi lirik” drejt Penelopës së tij:

fatin e Penelopës – pritje e ke ti

e unë si Odise pas Odisesh bredh

nëpër mote

sa mendimet m'u thinjën e floku m'u zbardh

e Farët e shpresës janë në të shuar.

(Penelopë e Odise)

Mbetet brenda shëmbëlltyrës së heroit fatkeq nga Itaka edhe kur gjatë bredhjeve të veta, heroi lirik i këndon Circeve (mishërimeve të dashurisë) në Romë, Korinth, Athinë, Paris, apo:

Eh, si vajti puna ime

me ca vargje ëndërrime

me ca nimfa nëpër rrjeshta

që m'i sjell e m'i zhduk vjeshta.

Eh, si vajti puna ime,

nëpër botë me ca udhëtime

herë në Boston, herë në Romë

nëpër lule pa aromë.

Eh, si vajti puna ime

mbledhur shuk një grusht kujtime

për një vajzë atje në Vlorë

për një Ofeli si borë.

(Eh, si vajti...)

.   .   .

Kolec Traboin është një mjeshtër i rimës. Lehtësia me të cilën e funksionalizon estetikisht rimën, por edhe figurat tingëlluese dhe përsëritëse, frazeologjinë shqipe, janë mahnitëse. Nuk është adhurues i risive stilistike me çdo kusht, më shumë është ndjekës i formave klasike, prandaj mund të konstatohet se lirika e tij është vazhduese e poezisë së mirë shqipe të traditës, në radhë të parë të Lasgushit, por ka pikëtakime edhe me poetikën e Zef Serembes, Ali Asllanit, kurse te vjersha “Zemër çmendurake“ ka ngjashmëri (në ritëm) me “Marathonomakun” e Nolit, etj. Natyrisht që ka elemente të ndryshme poetike që bashkëpërkojnë, herë më shumë e herë më pak, qoftë në formë, qoftë në frymë, edhe me poezinë e autorëve më të mirë bashkëkohorë shqiptarë.

 

Koha javore, nr. 601, f. 10-11 dhe nr. 602, f. 10-11, 30 janar dhe 6 shkurt 2014, Podgorice